Łemkowszczyzna na zdjęciach lotniczych z 1944 w geoportalu

Łemkowie jedna z czterech uznanych mniejszości narodowych w Polsce i mimo, że nadal nie doczekali się własnych instytucji, to narodowość łemkowską w ostatnim spisie powszechnym z 2021 roku wskazało w Polsce 10,5 tys. osób. Warto wspomnieć, że dla 53% z nich, była to jedyna wskazana narodowość. Kultura Łemków w naszym kraju sięga XIV wieku, jednak na skutek przesiedleń z lat 40. XX wieku doprowadzono do trwałego rozproszenia ludności łemkowskiej. Etnografowie zajmujący się tradycją tej mniejszości twierdzą, że operacja “Wisła" spowodowała kres istnienia społeczności łemkowskiej, a jedynie silnie duchowo i narodowo jednostki zachowały odrębność i potrafiły przekazać ją kolejnym pokoleniom. Obraz zniszczonej kultury Łemków kształtują dzisiaj wysiedlone i zniszczone wsie w południowo-wschodniej części Polski. Dzisiaj tereny, które niegdyś tętniły życiem, zarasta roślinność leśna. Chcielibyśmy zaprezentować Państwu efekt naszego ostatniego projektu w ramach Geoportalu Na Mapie - Łemkowszczyzna na zdjęciach lotniczych z 1944 - dzięki któremu porównasz, jak zmienił się krajobraz Karpat Wschodnich od 1944 roku do dzisiaj. 

Łemkowszczyzna. Kim są Łemkowie?

Łemkowszczyzna to region etnograficzny zamieszkany przez Łemków, ludność pochodzenia słowiańskiego, których tradycyjne siedziby znajdowały się w południowo-wschodniej Polsce, na terenie dzisiejszych województw podkarpackiego i małopolskiego. 

Łemkowie zostali uznani jako mniejszość narodowa dopiero w 2005 roku na skutek Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. 2005 nr 17 poz. 141). Ustawa ta umożliwiła im korzystanie z pewnych przywilejów i wsparcia ze strony państwa w zakresie ochrony i rozwoju swojej kultury i języka. Dlaczego nie zrobiono tego wcześniej? Odpowiedź na to pytanie wymaga szerszego kontekstu politycznego i społecznego w Polsce, a jednym z głównych czynników był ustrój panujący w naszym kraju w latach 1945-1989. 

Dlaczego liczba Łemków w Polsce w ciągu niecałego wieku zmniejszyła się o nawet o 90%?

W latach 1944-1956 na Łemkowszczyźnie miały miejsce akcje przesiedleńcze, w ramach których przesiedlono na zachód od Odry i na dzisiejszą Ukrainę nawet 60% ówczesnej liczebności Łemków z terenów Polski (dokładana liczba przesiedlonych nie jest znana). Akcje te były wynikiem decyzji władz Polski Ludowej, które uznały Łemków za ukraińską mniejszość narodową i traktowały ich jako "element wrogi". Łemkowie zostali pozbawieni swoich tradycyjnych siedzib, a ich kultura i język były systematycznie tłumione przez władze. Operacja przesiedlania ludności z tych terenów nazwana została “akcją (lub operacją) Wisła”. 

Osoby, które były poddawane akcji wysiedleńczej, otrzymywały jedynie kilka godzin na spakowanie swoich rzeczy i przygotowanie się do wyjazdu. Łemkowie z Łemkowszczyzny i Lubelszczyzny zostali przede wszystkim przesiedleni na północny zachód Polski, na tereny, które były im zupełnie obce. Władze narzucały także przymusowe rozproszenie wysiedleńców, co oznaczało, że nie wolno było skupiać ich w jednej miejscowości - postanowiono, że w każdej osadzie może przebywać maksymalnie 10% ludności wysiedlonej.

Dopiero w 1989 roku, po zmianach politycznych i ustrojowych w Polsce, Łemkowie uzyskali możliwość powrotu na swoje dawne tereny i rozpoczęcia działań na rzecz zachowania swojej kultury i tożsamości narodowej. Jednakże proces uzyskania oficjalnego uznania Łemków za mniejszość narodową przeciągał się w czasie. Ostatecznie stało się to dopiero w 2005 roku. 

Szacuje się, że liczba Łemków w latach powojennych liczyła 100 - 150 tys. osób*. Obecnie, zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statycznego z 2021 roku, liczba Łemków wynosi 10,5 tys. osób. 

Gdzie jest Łemkowszczyzna?

Około 80% ziemi Łemkowskiej położona jest w Beskidzie Niskim, tylko 20% to tereny w Beskidzie Sądeckim i na wschód, gdzie sięga aż do Bieszczad. Na północy dochodzi do pasma Bukowicy, Wzgórz Rymanowskich, Beskidu Dukielskiego oraz linii Dolnego Czaczowca, Hali Łabowskiej, wododziału Łomniczanki i Werchomlanki . Do Łemkowszczyzny zaliczana jest również tzw. Ruś Szlachtowską. 

Łemkowszczyzna na zdjęciach lotniczych z 1944 roku

Dzisiaj sami możemy zobaczyć, jak zmienił się krajobraz opuszczonych wsi zamieszkiwanych niegdyś przez Łemków w 1944 roku bez konieczności odwiedzania tych miejsc osobiście. W Geoportalu Krajowym Na Mapie opublikowaliśmy narzędzie umożliwiające łatwe porównanie aktualnego stanu zagospodarowania województwa podkarpackiego z jego stanem historycznym.

Dzięki narzędziu “Porównaj mapy”, sprawdzisz, jak wyglądało zagospodarowanie miejscowości, które dzisiaj już nie istnieją. Zwróć uwagę, jak rozległe tereny przeznaczano kiedyś do uprawy roślin i hodowli zwierząt. Dzisiaj obszary te znów porośnięte są lasem i - jak z dumą podkreślają leśnicy krośnieńskiej Dyrekcji Lasów Państwowych - przywróciliśmy dziki charakter podkarpackich lasów, dzięki czemu pojawiła się szansa dla przyrody na regeneracje i zmniejszenie presji antropogenicznej związanej z intensywną wycinką lasów w czasów wojny. 

Projekt opracowania i publikacji ortofotomapy z 1944 r. został zrealizowany przez firmę SmallGIS oraz OnGeo.pl. 
Zachęcamy do odwiedzenia strony projektu: https://geoportal-krajowy.pl/historia-podkarpackich-lasow.

Jak sprawdzić ortofotomapy z 1944 roku?

Aby porównać zdjęcia lotnicze z czasów II wojny światowej z aktualną ortofotomapą, w pierwszym kroku przejdź na stronę Geoportalu Krajowego, który dostępny jest pod linkiem: https://geoportal-krajowy.pl. Dalsze kroki przedstawiamy w instrukcji krok po kroku:

• Wybierz w pasku po prawej stronie narzędzie “Porównaj mapy”.

• Wybierz dwie kompozycje mapowe do porównania. Jeśli chcesz porównać ortofotomapy historyczną i aktualną wybierz: “Ortofotomapa aktualna” (1) i “Ortofotomapa 1944 r.” (2).

• Przybliż się w widoku mapy do interesującego Cię obszaru lub skorzystaj z wyszukiwarki działek lub adresów
• Skorzystaj z pionowego suwaka do porównywania terenu na wybranych kompozycjach mapowych

Źródłem prezentowanych danych historycznych są zdjęcia lotnicze pozyskane przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Krośnie. Zdjęcia zostały wykonane przez Luftwaffe - siły powietrzne III Rzeszy w 1944 roku i obejmują południową część województwa podkarpackiego. Następnie pozyskane zdjęcia lotnicze zostały przetworzone do postaci ortofotomapy i opublikowane w formie interaktywnej mapy w Geoportalu.