Analiza inwestycji

Co to jest zabytek? Kto odpowiada za ochronę zabytków?

Monika Byś
2021-10-15
~6 min
Post zaktualizowany: 2023-09-25
Głosów: 21, średnia ocen: 5
Co to jest zabytek? Kto odpowiada za ochronę zabytków?

Zabytek jest dziełem człowieka lub rzeczą związaną z jego działalnością. Stanowi świadectwo minionej epoki lub historycznego wydarzenia. Zachowanie obiektów zabytkowych leży w interesie przyszłych pokoleń ze względu na swoją wyjątkową wartość artystyczną, historyczną lub naukową. Dzisiejszy artykuł stanowi kontynuację wpisów dotyczących obiektów zabytkowych w Polsce. Niniejszy wpis zawiera informację: co to jest zabytek, kto odpowiada za ochronę zabytków i jakie przepisy regulują ochronę nieruchomości zabytkowych.

  • Zabytek jest pewnym materialnym świadectwem historii, obiektem, który przekazuje wiedzę o kulturze, o osiągnięciach historycznych i naukowych.
  • Zabytki w Polsce podlegają ochronie prawnej.
  • Ustawa o ochronie zabytków (Dz.U.2003 Nr 162 poz. 1568) dzieli zabytki na: ruchome, nieruchome i archeologiczne.
  • Ochrona zabytków stanowi domenę zadań zarówno administracji rządowej, jak i samorządowej. Do sprawowania ochrony nad zabytkami powołano wyspecjalizowane służby konserwatorskie.
  • W Raportach o Terenie OnGeo znajdziesz informację, czy w obrębie 200 m od wybranej działki znajdują się nieruchomości objęte ochroną zabytków.

Co to jest zabytek?

Zabytek jest pewnym materialnym świadectwem historii. Jest obiektem, który przekazuje wiedzę o kulturze, o osiągnięciach historycznych, czy naukowych. Przekaz jaki noszą, stanowi podstawę kształtowania tożsamości i wrażliwości estetycznej, którą należy przekazywać kolejnym pokoleniom.

Definicja zabytku znajduje się w Ustawie z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 3 pkt.1 (Dz.U.2003 Nr 162 poz. 1568) i brzmi:

nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Wspomniany przepis ustanawia podział zabytków na:

  • zabytki nieruchome, czyli zabytkowe nieruchomości lub części i zespoły nieruchomości np. budynki konstrukcje stale powiązane z gruntem, parki kulturowe, cmentarze, zespoły budowlane i krajobrazy kulturowe.
  • zabytki ruchome, czyli przedmioty lub części i zespoły przedmiotów np. broń, narzędzia.
  • zabytki archeologiczne, czyli specyficzna grupa zabytków do której mogą zaliczać się zarówno zabytki ruchome (artefakty, relikty) oraz zabytki nieruchome (stanowiska archeologiczne, osady)

W niniejszym artykule zajmiemy się omówieniem zabytków nieruchomych.

Ustawa o zabytkach wyróżnia klika podstawowych rodzajów zabytków nieruchomych ze względu na ich zróżnicowanie typologiczne, które podlegają ochronie i opiece. Wyróżnia się:

  • Krajobrazy kulturowe np. kapliczki przydrożne, aleje, place pokryte „kocimi łbami” (drogi powstałe z kamieni polnych, forma bruku);
  • Układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane np. historyczne dzielnice lub ulice miast, historyczne place, zabytkowy rynek miejski;
  • Dzieła architektury i budownictwa np. kościoły, synagogi, ratusz, stara kamienica;
  • Dzieła budownictwa obronnego np. twierdze, baszty, forty;
  • Obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe np. wieże szybowe w kopalniach, młyn, wiatraki wodne, wieże ciśnień, mosty i wiadukty;
  • Cmentarze;
  • Parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni;
  • Miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobowości lub instytucji np. miejsca bitew, miejsca pamięci poległych.

Lista zabytków nieruchomych jest otwarta, co oznacza, że zawiera wyłącznie najważniejsze rodzaje zabytków.

Międzynarodowy symbol ochrony zabytków
Międzynarodowy symbol ochrony zabytków

Ochrona zabytków i opieka nad zabytkami

Przede wszystkim należy pamiętać, że ochrona zabytków, a opieka nad zabytkami nie są tożsamymi pojęciami. Rozróżnienie obu pojęć wprowadza wspomniana we wpisie ustawa o ochronie zabytków.

Ochroną zabytków w Polsce zajmują się organy administracji publicznej, które zapewniają prawne zachowanie zabytków, natomiast opieką zabytków - właściciele lub posiadacze samoistni, którzy zobowiązani są do tych działań przez regulacje prawne.

Poniżej przedstawiamy zadania poszczególnych podmiotów w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami.

 Ochrona zabytkówOpieka nad zabytkami
Podmiot odpowiedzialny Organy administracji publicznejWłaściciel lub posiadacz samoistny
ZadaniaZapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie
i utrzymanie
Zapewnienie warunków naukowego badania i dokumentacji zabytku
Zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytkuZapewnienie warunków prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych  przy zabytku
Udaremnianie niszczenia
i niewłaściwego korzystania z zabytków
Zapewnienie warunków zabezpieczenia
i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie
Przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicęZapewnienie warunków korzystania
z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości
Kontrolę stanu zachowania
i przeznaczenia zabytku
Zapewnienie warunków popularyzowania
i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury
Uwzględnienie zadań ochronnych
w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska

Przy ustanowieniu zabytków może istnieć potrzeba wyznaczenia ochrony otoczenia w celu uchronienia go od niewłaściwego zagospodarowania w sąsiedztwie. Takie działania sprowadzają się do wprowadzenia planu miejscowego dla otuliny zabytku.

Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (MPZP) może ograniczyć możliwości zabudowy okolicznych działek według własnego upodobania, co może istotnie wpłynąć na konstytucyjne prawo własności.

Uchwalenie planu miejscowego w otoczeniu zabytku powinno zapewnić bezpieczne oddalenie szkodliwych inwestycji od obiektu.

Polecany wpis: Jak sprawdzić czy budynek jest zabytkiem?

Formy ochrony zabytków

Zabytki w Polsce podlegają ochronie prawnej. Ustawa o zabytkach wyróżnia cztery formy ochrony zabytków:

  1. Wpis do rejestru zabytków;
  2. Uznanie za pomnik historii;
  3. Utworzenie parku kulturowego;
  4. Ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, decyzji o warunkach zabudowy, o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, linii kolejowej, o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej i w zakresie lotniska użytku publicznego.

Szczegółowy opis rejestru zabytków oraz ewidencji zabytków znajdziesz w artykule:

Gminna ewidencja zabytków a rejestr zabytków - gdzie znajdziesz informacje

Obiekty szczególnie wyróżnione ze względu na swoją wartość wpisane są na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W Polsce znajduje się aż 16 zabytków pisanych na tę listę.

Sprawdź tutaj, co to za miejsca

Stare Miasto w Warszawie - zabytek wpisany na światową listę dziedzictwa UNESCO
Stare Miasto w Warszawie - zabytek wpisany na światową listę dziedzictwa UNESCO

Kto odpowiada za ochronę zabytków w Polsce?

Ochrona zabytków stanowi domenę zadań zarówno administracji rządowej, jak i samorządowej. Do sprawowania ochrony nad zabytkami powołano wyspecjalizowane służby konserwatorskie.

Organami ochrony zabytków w Polsce są:

  1. Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków;
  2. Wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Generalny konserwator zabytków prowadzi krajowy wykaz zabytków skradzionych lub wywiezionych za granice niezgodnie z prawem. Wykaz ten prowadzi w formie zbioru kart informacyjnych.

Większość zadań konserwatorskich spoczywa na wojewódzkich konserwatorach zabytków, którzy mogą przekazywać swoje kompetencje samorządowym konserwatorom zabytków.

Kim jest wojewódzki konserwator zabytków?

Wojewódzki konserwator zabytków to osoba posiadająca odpowiednie kwalifikacje i praktykę zawodową, która realizuje i nadzoruje działania remontowe, konserwatorskie i wykopaliskowe na terenie danego województwa. Wojewódzki konserwator zabytków nierzadko stanowi rolę pośredniczącą pomiędzy właścicielem zabytku, a urzędnikiem administracji publicznej.

Wojewódzki konserwator zabytków kieruje wojewódzkim urzędem ochrony zabytków i prowadzi wojewódzką ewidencję zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków.

Zadania wojewódzkiego i generalnego konserwatora zabytków

Poniżej przedstawimy zakres ich zadań w firmie tabelarycznej.

Zadania
Generalnego Konserwatora ZabytkówWojewódzkiego Konserwatora Zabytków
Realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami
Wydawanie decyzji, postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w ustawie oraz przepisach odrębnych
Organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie przestrzegania oraz stosowania przepisów dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami
Opracowanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkamiSporządzanie w ramach przyznawanych środków budżetowych, planów finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami
Podejmowanie działań związanych ze wspieraniem rozwoju regionalnego
i realizacją kontraktów wojewódzkich w sprawach opieki nad zabytkami
Sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytku oraz badań archeologicznych
Prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawemProwadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie
Sprawowanie nadzoru nad działalnością wojewódzkich konserwatorów zabytkówOpracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojeniowego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów
Koordynowanie działalności wojewódzkich konserwatorów zabytkówWspółpraca w sprawach ochrony zabytków z innymi organami administracji publicznej i podmiotami prowadzącymi działalności pożytku publicznego
Promowanie badań naukowych w zakresie konserwacji zabytków 
Organizowanie szkoleń lub służb konserwatorskich
Organizowanie konkursów promujących opiekę nad zabytkami, w tym przyznawanie wyróżnień, nagród pieniężnych lub rzeczowych
Opiniowanie wniosków o nadanie odznaki "za opiekę nad zabytkami"
Współpraca z organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków
Podejmowanie działań dotyczących troski o zabytki związane z historią Polski, pozostające poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej

Jak sprawdzić, czy obiekt jest zabytkiem?

W Raportach o Terenie OnGeo znajdziesz informację, czy w obrębie 200 m od wybranej działki znajdują się nieruchomości objęte ochroną zabytków.

Polecamy wpis: Jak sprawdzić czy budynek jest zabytkiem?

Oprócz przedstawionych danych na mapie, otrzymasz czytelny, szczegółowy opis w formie tabelarycznej, w której znajdziesz:

  • rodzaj i nazwę zabytku,
  • okres powstania,
  • odległość w linii prostej od nieruchomości zabytkowej,
  • link do dokumentacji zabytku.
Fragment Raportu o Terenie - nieruchomości objęte ochroną zabytków
Fragment Raportu o Terenie - nieruchomości objęte ochroną zabytków
Avatar: Monika Byś
Monika Byś

Redaktorka prowadząca w OnGeo.pl. Analityczka danych i specjalistka rynku nieruchomości.