Kiepskie efekty programu Czyste Powietrze

Najwyższa Izba Kontroli (NIK) opublikowała wyniki kontroli wdrażania Programu Priorytetowego Czyste Powietrze. Efekty programu Czyste Powietrze są marne. Okazuje się, że w październiku 2021 r., czyli po trzech od 1. edycji, liczba ocieplonych budynków wynosiła niecałe 73 tys. (2,4 %) z planowanych ponad 3 mln budynków. W realizacji programu niewiele pomogło włączenie się gmin. 

NIK opublikowała wyniki kontroli wdrażania Programu Priorytetowego (PPCP). Izba zwróciła uwagę na słabe efekty programu Czyste Powietrze. Program zakładał poprawę efektywności energetycznej ponad 3 mln budynków i wymianę 3 mln sztuk źródeł ciepła w ciągu 11 lat.

NIK publikuje wyniki kontroli programu Czyste Powietrze

Tymczasem, jak wynika z kontroli, w październiku 2021 r., czyli po trzech latach realizacji Programu Priorytetowego „Czyste Powietrze” (PPCP) liczba ocieplonych budynków wynosiła niecałe 73 tys. (2,4%), a ponad 66 tys. kotłów starej generacji (2,2%) wymieniono na niskoemisyjne. Do tego czasu przy budżecie w wysokości 103 mld zł podpisano umowy na zaledwie 4,2 mld zł (ok. 4 %). Zdaniem Izby przy takim tempie realizacji programu kluczowego dla poprawy jakości powietrza w Polsce, na osiągnięcie zaplanowanych efektów trzeba będzie poczekać cztery lata dłużej niż planowano - do 2033 r.

W ocenie Izby kolejni ministrowie nadzorujący sprawy dotyczące klimatu (Środowiska, Klimatu, Klimatu i Środowiska), a także kolejni prezesi zarządu NFOŚiGW nie podjęli wystarczających działań by zapewnić prawidłową i efektywną realizację programu „Czyste Powietrze” zaplanowanego na lata 2018-2029. Z ustaleń kontroli, opartych m.in. na opinii biegłych, wynika, że program przygotowano bez studium wykonalności i bez wskazania podmiotu odpowiedzialnego za kompleksowe zarządzanie programem, w tym zapewnienie jego prawidłowego wdrażania na każdym szczeblu i na każdym etapie realizacji.

Nie zbilansowano także budżetu programu „Czyste Powietrze”, nie ustalono rzetelnie wszystkich źródeł i skali jego finansowania. Co prawda w objętym kontrolą okresie nie zabrakło pieniędzy na realizację zobowiązań zaciągniętych w ramach PPCP, jednak zdaniem NIK wynikało to z wolnego tempa jego wdrażania.

*od 16 marca 2018 r. do 10 listopada 2021 r.

Niepewność co do źródeł dalszego finansowanie programu

Zdaniem NIK, istotne zagrożenie dla powodzenia programu stanowi niepewność co do źródeł dalszego finansowania programu. Szczególnie przy dynamicznym wzroście cen na rynku usług i materiałów budowalnych. Nie bez znaczenia jest też to, że nie określono, jak wielokrotne zmiany w programie wpłyną na planowane efekty przy niezmienianym od 2018 r. budżecie. Zdaniem Izby w przypadku wysokiej inflacji, z jaką mamy obecnie do czynienia, osiągnięcie założonych celów jest mało prawdopodobne. Od marca 2018 r. do marca 2022 r. ceny narzędzi, materiałów budowlanych i wykończeniowych wzrosły średnio o ponad 47 %. Z kolei według danych Stowarzyszenia Wykonawców Elewacji cena 1 m3 styropianu w listopadzie 2021 r. wzrosła o 120 % w porównaniu do cen z listopada 2020 r., a cena wełny mineralnej o 90 %.

NIK zwraca także uwagę na niewielkie zainteresowanie programem zwłaszcza w początkowej fazie. Powodem były m.in. warunki, na jakich oferowano dofinansowanie inwestycji. W 2018 r. nie ustalono mechanizmów, które umożliwiłyby skorzystanie z programu osobom ubogim energetycznie. Chodzi o osoby, których nie stać na utrzymanie ogrzewania na odpowiednim poziomie po przystępnej cenie. Wskazano jedynie poziomy dofinansowania inwestycji uzależnione od wysokości dochodu na jednego członka gospodarstwa domowego. Aby móc ubiegać się o dofinansowanie, trzeba było mieć wkład własny i środki na inwestycję. Środki te były częściowo zwracane dopiero po zrealizowaniu części prac lub po ich zakończeniu. Pierwsze rozwiązania skierowane do osób o niskich dochodach wprowadzono dopiero w maju 2020 r. Natomiast dopiero w 2021 r. rozpoczęto prace nad zmianami skierowanymi do najuboższej grupy społeczeństwa.

Brak skutecznej kampanii informacyjno-edukacyjnej

W ocenie Izby zabrakło również powszechnej i skoordynowanej kampanii informacyjno-edukacyjnej poświęconej programowi „Czyste Powietrze”. Nie opracowano jej ani na poziomie krajowym, ani na poziomie wojewódzkim czy gminnym. Zaplanowane działania NIK ocenia jako niewystarczające. Efektem ich nieskoordynowania było np. sfinansowanie przez NFOŚiGW w 2019 r. realizacji dwóch filmów instruktażowych dotyczących wypełniania tej samej wersji wniosku o dofinansowanie.

Zdaniem Izby w okresie objętym kontrolą prawidłowe i efektywne wdrażanie programu uniemożliwiał przede wszystkim brak wskazania podmiotu odpowiedzialnego za kompleksowe zarządzanie programem. Zastrzeżenia NIK budzi także jego budżet. Założono, że ze 103 mld zł ponad 63 mld zł mają być przeznaczone na dotacje. Natomiast blisko 40 mld zł - na pożyczki.

Nie określono również sposobu ustalania efektów ekologicznych uzyskiwanych dzięki korzystaniu przez podatników z ulgi termomodernizacyjnej, która jest dodatkowym źródłem finansowania programu. W konsekwencji niemożliwe jest i monitorowanie istotnej części działań państwa zmierzających do poprawy jakości powietrza, i ocena ich skuteczności.

Z kolei zarządzanie programem „Czyste Powietrze” utrudniał brak systemu informatycznego, który stanowiłby dla niego bazę danych. W I kwartale 2020 r. w NFOŚiGW podjęto prace zmierzające do jej stworzenia. Jednak dopiero po tym jak zostały przerwane, wznowiono je w połowie października 2021 r. Ostatecznie uruchomienie tego systemu zaplanowano na drugą połowę 2022 r.

Rozproszone kompetencje, obawy o koszty 

Zasady współpracy między NFOŚiGW, a wojewódzkimi funduszami w kwestii programu „Czyste Powietrze” regulują odpowiednie dokumenty. Jednak żaden z nich nie określa jasnego podziału ról i odpowiedzialności za kompleksowe zarządzanie programem na każdym szczeblu jego realizacji.

Na osiem skontrolowanych wfośigw pięć ustaliło szacunkową liczbę potencjalnych beneficjentów programu w swoich regionach. Jednak tylko jeden zwrócił się o potrzebne dane do gmin. To te jednostki samorządu terytorialnego, na podstawie porozumienia z wojewódzkimi funduszami, zobowiązały się do zidentyfikowania budynków, których właściciele mogliby skorzystać z dofinansowania w ramach PPCP. Pozostałe cztery wfośigw oszacowały te potrzeby na podstawie danych m.in. z baz urzędów marszałkowskich. Trzy wfośigw nie podjęły żadnych działań w tym kierunku. Takie działania uniemożliwiły im chociażby ustalenie ilu pracowników potrzeba do zapewnienia sprawnej realizacji programu. Stwierdzone przez kontrolerów NIK przypadki nieterminowego i długotrwałego rozpatrywania wniosków o dofinansowanie i wniosków o płatność pokazują, że zasoby kadrowe tych instytucji nie były adekwatne do potrzeb.

Włączenie gmin niewiele pomogło

Gminy zostały włączone we wdrażanie programu „Czyste Powietrze” w lipcu 2019 r. Zadania w ramach programu miały realizować bezpłatnie, na podstawie podpisywanych z wfośigw porozumień. Dopiero od października 2020 r., po wprowadzeniu obowiązku wydawania przez wójtów/burmistrzów/prezydentów miast zaświadczeń o dochodach dla osób uprawnionych do podwyższonego poziomu dofinansowania, gminy zaczęły dostawać zwrot kosztów tych działań.

Mimo to, do lutego 2021 r. tylko ok. 39 % gmin zdecydowało się na podpisanie porozumienia o współpracy. W lutym 2021 r. zaproponowano samorządom tzw. pakiet korzyści. W nim po 30 tys. zł na utworzenie i prowadzenie przez rok punktów konsultacyjno-informacyjnych. Jakkolwiek ożywiło to proces zawierania porozumień (wg stanu na 10 września 2021 r. podpisało je ponad 79 % gmin), to zagwarantowanie finansowania punktów tylko przez 12 miesięcy spowodowało, że 11,5 % gmin, które podpisały porozumienia przed 2021 r. nie zdecydowało się na zawarcie do nich aneksów. Gminy obawiały się, że uruchomione punkty w kolejnych latach będą obciążały ich budżety.

Kiepskie efekty programu Czyste Powietrze. Opóźnienia w rozpatrywaniu wniosków

NIK pokazała, w skali kraju do 1 października 2021 r. w ramach programu „Czyste Powietrze” podpisano ok. 254 tys. umów, głównie dotyczących dotacji, na kwotę ponad 4,2 mld zł, z czego wypłacono ponad 1,8 mld zł. To oznacza, że po trzech latach realizacji programu kwota, na jaką zostały zawarte umowy z beneficjentami, stanowiła nieco ponad 4 % budżetu PPCP. Łączna kwota wypłaconego dofinansowania to niecałe 2 % tego budżetu.

Z analizy danych jakie wojewódzkie fundusze przesyłały do NFOŚiGW wynika, że początkowo średni czas rozpatrywania wniosku o dofinansowanie wyniósł 78 dni roboczych. Po reformie programu w 2020 r. został skrócony do 24 dni kalendarzowych. Kontrola 257 wniosków wykazała jednak, że niemal 22 % z nich rozpatrzono z opóźnieniem. W ekstremalnym przypadku wyniosło aż 190 dni roboczych.

Źródło: NIK